Jared Diamond’ın “Silahlar, Mikroplar ve Çelik: İnsan Toplumlarının Kaderi”, dünyanın bugünkü haline nasıl geldiğine dair muazzam bir araştırmadır. Diamond’ın tezi hem cesur hem de geniş: modern dünyayı ırksal genetiğin ya da insan zekâsının doğasında var olan farklılıkların değil, coğrafi ve çevresel faktörlerin şekillendirdiğini savunuyor.
Kitap, Diamond’ın başlangıçta ortaya attığı bir soru etrafında yapılandırılmıştır: “Tarih neden farklı kıtalarda farklı şekilde gelişti?” Diamond bu soruya, ürün bitkilerinin, evcilleştirilebilir hayvanların mevcudiyetine ve malların, insanların ve fikirlerin yayılmasının yanı sıra çeşitli gelişim aşamalarındaki toplumları yok eden hastalıkların bulaşmasını etkileyen kıtaların coğrafyasına işaret ederek yanıt veriyor.
Diamond’ın argümanının en ilgi çekici yönlerinden biri, tarımın dünyanın yeni oluşmakta olan toplumları üzerindeki etkisine dair analizidir. Evcilleştirilebilen zengin bitki ve hayvan çeşitliliğine erişimin nasıl gıda fazlalığına yol açtığını ve bunun da bireyleri geçimlik tarımdan başka işlerle uğraşmak için serbest bıraktığını ikna edici bir şekilde göstermektedir. Bu uzmanlaşma, küresel toplumların şekillenmesinde çok önemli roller oynayan teknolojinin, siyasi yapıların ve askeri gücün gelişmesine yol açmıştır.
Ancak, “Silahlar, Mikroplar ve Çelik” kitabına karşı çıkanlar da yok değil. Eleştirmenler Diamond’ın tezinin karmaşık insanlık tarihlerini coğrafi ve çevresel determinizme indirgeyerek aşırı basitleştirdiğini savunmaktadır. Coğrafyanın toplumları şekillendirmede bir rol oynamasına rağmen, insan yaratıcılığı, karar verme ve kültürel karmaşıklığın tüm yelpazesini hesaba katmadığını öne sürüyorlar.
Bu eleştirilere rağmen Diamond’ın çalışması disiplinler arası yaklaşımı nedeniyle övgüyle karşılanmaktadır. Diamond, antropoloji, biyoloji ve tarihten elde ettiği kanıtları bir araya getirerek eğitici olduğu kadar ilgi çekici bir anlatı sunuyor. Yazıları açık ve erişilebilirdir, teorilerini hayata geçiren anekdotlar ve benzetmelerle süslenmiştir.
Sonuç olarak, “Silahlar, Mikroplar ve Çelik” medeniyetlerin yükselişi ve çöküşü hakkındaki geleneksel görüşlere meydan okuyan, düşündürücü bir kitap. Diamond’ın geniş bilgi birikiminin ve çok sayıda araştırmayı insanlık tarihinin tutarlı ve ilgi çekici bir anlatımına dönüştürme becerisinin bir kanıtıdır. Diamond’ın vardığı sonuçlara katılsın ya da katılmasın, bu kitap insan toplumlarını şekillendiren güçleri anlamak isteyen herkes için yadsınamaz derecede etkili ve değerli bir kaynaktır.